SPOŁECZNE ZAKORZENIENIE ARCHITEKTURY NA PRZYKŁADZIE XVII-WIECZNEJ SYNAGOGI W ZAMOŚCIU

Abstrakt

ABSTRAKT 

Teza. Celem artykułu jest wskazanie społecznego zakorzenienia architektury synagogalnej na przykładzie XVII-wiecznej bóżnicy w Zamościu. Analiza stanowi próbę wykazania związku między usytuowaniem zabytku w strukturze urbanistycznej a przeżyciami mniejszości, historią losów społeczności i  gminy żydowskiej na terenie miasta.

Omówione koncepcje. Z uwagi na charakter podjętego tematu analiza była oparta na badaniach archiwaliów, co stanowi podstawową metodę pracy w ramach dyscypliny historii sztuki. Oprócz studiów materiałów inwentaryzatorskich i samego obiektu w treści artykułu odnoszono się do tez najważniejszych badaczy i badaczek architektury synagogalnej i urbanistyki w Polsce: E. Bergman, J. Jagielskiego, A. Łupienko, A. Zabłockiej-Kos, K. Matyjaszka, M. oraz K. Piechotków. 

Wyniki i wnioski. Analiza wykazała błędność dotychczasowych interpretacji stylistyki synagogi w Zamościu jako sefardyjskiej. Wysuwa się wniosek, że wzorem była – oprócz wcześniejszych bożnic, w których stosowano centralizację głównej sali modlitewnej i podobny układ – architektura kościelna z obszaru Ordynacji Zamojskiej. Świadczy o tym m.in. implikowanie detalu stosowanego w ramach typu kalisko-lubelskiego. Wątek ten wysuwa się także jako nowy problem badawczy, który, jak do tej pory, nie został opisany w kontekście budownictwa judaizmu. 

Jednocześnie wskazuje się na szeroki kontekst społeczny, w którym istnieje przedreformacyjna architektura synagogalna. Przełom XVI i XVII w. był czasem kreowania nowych form w obrębie budownictwa żydowskiego w Polsce i tzw. Złotym Wiekiem Żydów Polskich. Jest to odwrotną tendencją od krajów Europy Zachodniej, z których wysiedlono społeczność żydowską, a rozwój budowlany został wstrzymany. 

Wartość poznawcza podejścia. Największą wartość stanowi oryginalna, dotychczas              nie podejmowana próba wdrażania dyskursu krytycznego wobec silnie rozpowszechnionej teorii ciągłości tradycji hiszpańskiej w ramach architektury bóżnic. Jednocześnie w artykule zaprezentowano dyrektywę metodologiczną, w ramach której zakłada się, że w historii architektury priorytetem nie jest tylko uwzględnianie ergonomiczności, ale warunków społeczno-kulturowych, w których budowla istnieje. Oznacza to potrzebę interdyscyplinarnej analizy dzieła sztuki, w której uwzględnia się nie tylko opis formy, ale interpretację znaczenia, które metaforycznie ma „nosić” realizowany obiekt.

Słowa kluczowe: architektura, synagogi, bożnice, socjologia miasta, Zamość, renesans, wschodnia polska