SPOŁECZNE ZAKORZENIENIE ARCHITEKTURY NA PRZYKŁADZIE XVII-WIECZNEJ SYNAGOGI W ZAMOŚCIU

Autor

  • Wiktoria Morawska

DOI:

https://doi.org/10.15503/onis2021.73.84

Słowa kluczowe:

architektura, synagogi, bożnice, socjologia miasta, Zamość, renesans, wschodnia polska

Abstrakt

ABSTRAKT 

Teza. Celem artykułu jest wskazanie społecznego zakorzenienia architektury synagogalnej na przykładzie XVII-wiecznej bóżnicy w Zamościu. Analiza stanowi próbę wykazania związku między usytuowaniem zabytku w strukturze urbanistycznej a przeżyciami mniejszości, historią losów społeczności i  gminy żydowskiej na terenie miasta.

Omówione koncepcje. Z uwagi na charakter podjętego tematu analiza była oparta na badaniach archiwaliów, co stanowi podstawową metodę pracy w ramach dyscypliny historii sztuki. Oprócz studiów materiałów inwentaryzatorskich i samego obiektu w treści artykułu odnoszono się do tez najważniejszych badaczy i badaczek architektury synagogalnej i urbanistyki w Polsce: E. Bergman, J. Jagielskiego, A. Łupienko, A. Zabłockiej-Kos, K. Matyjaszka, M. oraz K. Piechotków. 

Wyniki i wnioski. Analiza wykazała błędność dotychczasowych interpretacji stylistyki synagogi w Zamościu jako sefardyjskiej. Wysuwa się wniosek, że wzorem była – oprócz wcześniejszych bożnic, w których stosowano centralizację głównej sali modlitewnej i podobny układ – architektura kościelna z obszaru Ordynacji Zamojskiej. Świadczy o tym m.in. implikowanie detalu stosowanego w ramach typu kalisko-lubelskiego. Wątek ten wysuwa się także jako nowy problem badawczy, który, jak do tej pory, nie został opisany w kontekście budownictwa judaizmu. 

Jednocześnie wskazuje się na szeroki kontekst społeczny, w którym istnieje przedreformacyjna architektura synagogalna. Przełom XVI i XVII w. był czasem kreowania nowych form w obrębie budownictwa żydowskiego w Polsce i tzw. Złotym Wiekiem Żydów Polskich. Jest to odwrotną tendencją od krajów Europy Zachodniej, z których wysiedlono społeczność żydowską, a rozwój budowlany został wstrzymany. 

Wartość poznawcza podejścia. Największą wartość stanowi oryginalna, dotychczas              nie podejmowana próba wdrażania dyskursu krytycznego wobec silnie rozpowszechnionej teorii ciągłości tradycji hiszpańskiej w ramach architektury bóżnic. Jednocześnie w artykule zaprezentowano dyrektywę metodologiczną, w ramach której zakłada się, że w historii architektury priorytetem nie jest tylko uwzględnianie ergonomiczności, ale warunków społeczno-kulturowych, w których budowla istnieje. Oznacza to potrzebę interdyscyplinarnej analizy dzieła sztuki, w której uwzględnia się nie tylko opis formy, ale interpretację znaczenia, które metaforycznie ma „nosić” realizowany obiekt.

 

Słowa kluczowe: architektura, synagogi, bożnice, socjologia miasta, Zamość, renesans, wschodnia polska 

##plugins.generic.usageStats.downloads##

##plugins.generic.usageStats.noStats##

Bibliografia

Bibliografia

Baranowski, J., Z. (1967). Dzielnica żydowska i synagogi w Zamościu. Biuletyn ŻIH, 63, 41-56.

Bergman, E. (2004). Nurt mauretański w architekturze synagog Europy Środkowo- Wschodniej w XIX i na początku XX w. Warszawa: Wydawnictwo Neriton.

Bergman, E., Jagielski, J. (1996). Zachowane synagogi i domy modlitwy w Polsce. Katalog. Warszawa: Żydowski Instytut Historyczny.

Danilewicz, J. (2005). Bożnica staromiejska w Zamościu, Zamojski Kwartalnik Kulturalny, 5, nr 1–2, 143–150.

Fornal, M. (1999). Przyczynek do historii bóżnic na Zamojszczyźnie. Zamojski Kwartalnik Kulturalny, nr 3-4, 71-76.

Herbst, S. (1954). Zamość. Warszawa: Budownictwo i Architektura.

Kozakiewicz, H. (1978). Renesans i manieryzm w Polsce. Warszawa: Auriga.

Kuwałek, R., Litwin W. (2011). Rewitalizacja renesansowej synagogi w Zamościu -

na potrzeby Szlaku Chasydzkiego oraz lokalnej społeczności., Warszawa: Fundacja

Ochrony Dziedzictwa Żydowskiego.

Lange, A. (1906). Marzenie warszawskie, Świat, 5, 40-41.

Lanzetta, D., D’Anna N. (2011). Roma orfica e dionisiaca nella Basilica "pitagorica"

di Porta Maggiore, Rzym: Simmetria edizioni.

Litwin, W., Szabłowska-Zaremba, M., Żurek, S. (2012). Żydzi w Zamościu i na Zamojszczyźnie. Historia, kultura, literatura., Lublin: Towarzystwo Naukowe Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego im. Jana Pawła II.

Łupienko, A., Zabłocka-Kos, A. (2019). Architektura w mieście. Architektura dla miasta, Warszawa: Instytut Historii PAN.

Matyjaszek, K. (2019). Produkcja przestrzeni żydowskiej w dawnej i współczesnej Polsce, Kraków: Universitas.

Michalski, M. (2015). Architecture of Judaism on the examples of synagogues in the

th- and the 18th-centuries in Poland. Architectus, 3 (43).

Morgensztern, J. (1961). Uwagi o Żydach sefardyjskich w Zamościu w latach

-1650. Biuletyn ŻIH, 38.

Morgensztern, J. (1962). Osadnictwo Żydów w Zamościu na przełomie XVI i XVII w.. Biuletyn ŻIH, 42/44.

Piechotek, M., K. (1999). Bramy Nieba. Bóżnice murowane na ziemiach dawnej Rzeczypospolitej. Warszawa: Wydawnictwo Krupski i S-ka.

Piechotek, M., K. (2004). Oppidum Judaeorum: Żydzi w przestrzeni miejskiej dawnej Rzeczypospolitej. Warszawa: Wydawnictwo Krupski i S-ka.

Przegoń, W., Żygawski, J. (2018). Kartograficzne zamostiana. Zamość: Archiwum Państwowe w Zamościu.

Sadurska, A. (1965). W cieniu Panteonu: o sztuce starożytnego Rzymu. Warszawa: Wiedza Powszechna.

Serafin-Sochańska, Z. (1938). Zamość. Zamość: Wydawnictwo Koła Miłośników Książki.

Targońska, E. (2005). Mała Padwa Północy. Archiwariusz Zamojski, 137-140.

Tatarkiewicz, W. (1966). Turniej klasyków w Zamościu W: W., Tatarkiewicz, O sztuce Polskiej XVII i XVIII (ss. 326-339). Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe.

Tatarkiewicz, W. (1966). Typ lubelski i typ kaliski w architekturze XVII w. W: W., Tatarkiewicz, O sztuce Polskiej XVII i XVIII (ss. 108-149). Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe.

Tomkowicz, S. (1929). Ordynaci Zamoyscy i sztuka. Teka Zamojska, 3.

Zajczyk, S. (1939). Muratorzy zamojscy. Biuletyn Historii Sztuki i Kultury, t. VII.

Zdrojewska, M. (1960). Bożnica w Zamościu. Turysta, 4, 12-13.

Pobrania

Opublikowane

2021-08-26

Jak cytować

[1]
Morawska, W. 2021. SPOŁECZNE ZAKORZENIENIE ARCHITEKTURY NA PRZYKŁADZIE XVII-WIECZNEJ SYNAGOGI W ZAMOŚCIU. Ogrody Nauk i Sztuk. 11, 11 (sie. 2021), 73–84. DOI:https://doi.org/10.15503/onis2021.73.84.