Zamojska Rotunda w kontekście socrealistycznej narracji o mieście (1947-1953)
DOI:
https://doi.org/10.15503/onis2023.142.156Słowa kluczowe:
Zamość, socrealizm, Zamojszczyzna, II wojna światowa, muzeum, cmentarz wojennyAbstrakt
Cel. Celem artykułu jest pokazanie nieznanego szerzej problemu funkcjonowania Zamojskiej Rotundy w latach 1947-1953, który wpisywał się w narrację socrealistyczną. Uczynienie z miejsca hitlerowskiej martyrologii pomnika nowego regionu Zamojszczyzny, było rodzajem tworzenia nowego człowieka socjalistycznego w regionie mocno dotkniętym represjami politycznymi od XIX stulecia do końca II wojny światowej.
Omówione koncepcje. Przy badaniach wykorzystano podstawową dla dziedziny historii sztuki analizę archiwaliów (dokumentów, plakatów, książek wydanych w latach 1939-1953).
Wyniki i wnioski. Dawna działobitnia i część fortyfikacji zamojskich w okresie okupacji niemieckiej została zamieniona w policyjny obóz i miejsce śmierci ponad 8 000 osób. Już w 1944 r. rozpoczęto prace dokumentujące zbrodnie oraz próbujące uporządkować teren dookoła obiektu. Nadano wtedy Rotundzie znaczenia pomnikowego jako punkt centralny cmentarza wojennego, dodatkowo zaaranżowano więzienne cele na muzeum martyrologiczne. W 1951 r. zaaranżowano nową wystawę, która tylko pośrednio dotyczyła wojennego dramatu, który miał tam miejsce. Z Rotundy planowano uczynić muzeum, które odpowiadało nowej, socrealistycznej narracji, w której Zamość stał się miejscem chłopskiego oporu przeciwko wyzyskowi władzy i zachodnim trendom, czego przejawem miała być jego architektura. Rotunda stanowi przyczynek do pokazania narracji, jaką snuto o mieście i regionie, które dotknięte wojennym dramatem, miało powstać jako stolica nowego regionu kraju, zwanego Zamojszczyzną. Wystawa w Rotundzie nie była prezentowana długo, ale wpisuje się w ogólny kontekst próby budowania nowego miejsca pamięci i nowej narracji o mieście.
Wartość poznawcza. Artykuł wypełnia lukę w badaniach nad powojennym Zamościem, a zwłaszcza nad okresem socrealizmu w architekturze i kulturze miasta. Ukazuje też nieznany wycinek dziejów zamojskiej Rotundy, który zaistniał na krótko pomiędzy pierwszą prowizoryczną ekspozycją a ustalonym jej programem z lat 60. XX w., który z niewielkimi zmianami funkcjonuje do dzisiaj.
##plugins.generic.usageStats.downloads##
Bibliografia
Archiwum Główne Akt Dawnych, Zbiór Kartograficzny, Plan projektowanych fortyfikacji twierdzy Zamość, 1825, syg. 1/402/0/-/383 – 2.
Archiwum Akt Nowych, Akta Ministerstwa Kultury i Sztuki w Warszawie, Obóz w Sztutowie (Stutthof), obóz w Blachowni, obóz na Majdanku, plac przed pomnikiem partyzantów w Lublinie, ,,Pomnik Mauzoleum Rotunda” w Zamościu. Plany sytuacyjne, 1949-1953, syg. 2/366/0/20.1/XX 32, k. 1-10.
Archiwum Państwowe w Zamościu, Akta Miasta Zamościa, Projekt przebudowy Celi W. Łukasińskiego i odbudowy Bramy Lwowskiej [starej] w Zamościu, 1938, sygn. 88/25/0/2.3/655, k.1-8.
Blaschke, K. (2010). Nasze własne, nasze polskie. Mit renesansu lubelskiego w polskiej historii sztuki. Dodo Editor.
Blaschke, K. (2011). Mit ,,renesansu lubelskiego” w polskiej historii sztuki w latach 50. XX wieku, W A. Betlej, K. Brzezina-Scheuerer, & P. Oszczanowski (red.), Między Wrocławiem a Lwowem. Sztuka na Śląsku, w Małopolsce i na Rusi Koronnej w czasach nowożytnych (ss. 19-25). Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego.
Bogdanowski, J. (2002). Architektura obronna w krajobrazie Polski. Od Biskupina do Westerplatte. Wydawnictwo Naukowe PWN.
Burdzyk, K. (1952). O syntezę polskiego renesansu. Pamiętnik Literacki, 43(1-2), 1-51.
Chmarzyński, G., & Kępiński, Z. (1953). Sztuka polskiego odrodzenia jako wyraz ideologii społecznej. Wydawnictwo Naukowe PWN.
Feduszka, J. (1999). Jan Paweł Lelewel (1796-1847). Zamojski Kwartalnik Kulturalny, 7 (3-4), 77-84.
Feduszka, J. (2021). Zamość. Zarys historii miasta i jego mieszkańców od XV do XX wieku. Trio z Roztocza.
Gałan, A. (2003-2004). „Akcja AB” na Lubelszczyźnie. Biuletyn IPN, 12-13, 52-54.
Herbst, S., & Zachwatowicz, J. (1936). Twierdza Zamość, Wydawnictwo Politechniki Warszawskiej.
Korneluk, P. (2018). Koncepcje repolonizacji Zamościa w okresie międzywojennym, W L. Lameński (red.), Sztuka pograniczy (ss. 139-156). Katolicki Uniwersytet Lubelski.
Korneluk, P. (2021). Park Miejski i tereny poforteczne w koncepcji społecznej i historycznej miasta Zamościa w okresie międzywojennym. Res Historica, 52, 361-365.
Kowalski, Z., & Sil J. (1991). Więzienie na Zamku Lubelskim 1944-195. Wydawnictwo Lubelskie.
Klimek, A. (2011). Dwa wspomnienia (wstęp i opracowanie Krzysztof Radziejewski), Archiwariusz Zamojski, 10, 97.
Klukowski, Z. (2017). Zamojszczyzna 1918-1959. Karta.
Krukowski, P. (2018). Bitwa zamojska 1920. Zamość-Komarów-Hrubieszów. Bellona.
Krzykała, S. (1969). Walki klasowe w powiecie zamojskim w latach 1918-1939. W K. Myśliński (red.), Zamość i Zamojszczyzna w dziejach i kulturze polskiej (ss. 297-314). Zamojskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk w Zamościu.
Lewicka, M. (1952). Bernardo Morando. Państwowe Wydawnictwo Techniczne.
Maciejewski, I. (1921). Pod rozkazami jenerała Dwernickiego. Wspomnienia Ignacego Maciejowskiego z 1831-go. Tygodnik ilustrowany, 5, 76.
Madajczyk, Cz. (1961). Generalna Gubernia w planach hitlerowskich: studia. Państwowe Wydawnictwo Naukowe.
Miler, S. (1944). Rotunda. Wydawnictwo Zenon Michalski.
Paradowska, A. (2017). „Niedoszły Himmlerstadt” – O niemieckich planach przebudowy Zamościa i Zamojszczyzny. Quart, 1-2, 67-73.
Plakat-odezwa Komitetu Budowy Pomnika Mauzoleum „Rotunda”, 01.09.1944.
Reźniak, M. (2007). Rotunda zamojska. Muzeum Zamojskie.
Sawa, B. (2002). Gdzież ten zameczek w Skokówce i pałacyk na Krasnymbrzegu?. Zamojski Kwartalnik Kulturalny, 1/2, 54-60.
Sawa, B. (2018). Zamość 1772-1866. Atylla.
Sochaniewicz, K. (1930). Zagadnienia regionalne Zamojszczyzny. W M. Pieszko (red.) Pamiętnik Zjazdu Naukowego imienia Szymona Szymonowicza w Zamościu we wrześniu 1929 (ss. 49-57). Koło Miłośników Książki.
Suchora, E. (1967). Rotunda Zamojska. Wydawnictwo Lubelskie.
Zachwatowicz, J. (1980). O projekcie planu zagospodarowania przestrzennego Zamościa z 1939 r. (wspomnienie). W J. Kowalczyk (red.), Zamość miasto idealne. Studia z dziejów rozwoju przestrzennego i architektury (ss. 169-176). Wydawnictwo Lubelskie.
Zagórniak, M. (1980). „Lebensraum” w doktrynie politycznej i wojskowej III Rzeszy. Studia Historyczne, 4, 621-632.
Pobrania
Opublikowane
Jak cytować
Numer
Dział
Licencja
Prawa autorskie (c) 2023 Paulina Korneluk
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa 4.0 Międzynarodowe.
